Ekitongole ekivunaanyizibwa ku by’endya

IMu mwaka gwa 2013, Bivamuntuyo yatandikawo ekitongole ky’abaana abatalina mmere nnungi mu ddwaaliro lya Kyotera Medical Center wansi w’omuggo gwa Rakai Community Based Health Project, ekitongole ky’obwannakyewa ekyawandiisibwa mu disitulikiti (Non Government Organisation).

Ekitongole kino kiwa obujjanjabi obw’enjawulo eri abaana abalina endya embi ennyo era kibuulirira n’okulungamya abazadde/abalabirira omwana waabwe mu kiseera ky’okuweebwa ekitanda mu ddwaaliro okutangira endya embi okuddamu mu biseera eby’omu maaso n’okutumbula embeera y’amaka. Tujjanjaba abalwadde abasoba mu 150 buli mwaka ng’abasinga baana abali wansi w’emyaka 5.
Buli mulwadde afuna obujjanjabi era atandika omutendera gw’okuddaabiriza n’emmere eyesigamiziddwa ku mata okusinziira ku ngeri y’endya embi n’obuzito.

Abalwadde basigala ku waadi okumala wakati wa wiiki 2 ku 3 okuwona endya embi ey’amaanyi era bakyalibwa bulijjo awaka nga bamaze okusiibulwa okulondoola obulamu bw’omwana n’embeera y’amaka olwo okuyingira mu nsonga mu budde kusobole okubaawo singa endya embi eddamu okubaawo.

Omuzadde/omukuza abeera n’omulwadde ekiseera kyonna eky’okuweebwa ekitanda era mu kiseera kino afuna okusomesebwa ku buyonjo obw’awamu, okuziyiza akawuka ka siriimu, okuteekateeka amaka, enneeyisa mu bantu era ayamba okuteekateeka emmere erimu ebiriisa buli lunaku n’emmere eriwo mu kitundu eri abalwadde.

Endya embi kye kimu ku bizibu ebisinga okutawaanya obulamu mu nsi yonna. Kigambo ekikozesebwa ennyo okutegeeza endya embi ng’omuntu ssekinnoomu tafuna biriisa byetaagibwa nga puloteyina, kalori oba ebiriisa ebirala ebikulu. Endya entuufu kikulu okulaba ng’okukula n’okukula obulungi.

Endya embi, obwavu, n’endwadde ezitawona bikwatagana mu ngeri nti buli emu ku nsonga ekosa okubeerawo n’okuyimirizaawo kwa munne, ekivaamu okukosebwa okw’awamu.
Endya embi eva ku bintu ebisalawo ku mutendera gw‟omuntu, amaka n‟ekitundu, nga buli kimu kikwata ku mulala, ekivaamu okukosebwa okw‟awamu. Ebivaako amangu kwe butabeera na mmere mu maka g’amaka, okulya obubi, embeera etali nnungi, obutaba na kumanya n’obuweereza bw’ebyobulamu obutamala.

Biki ebiva mu endya embi ezitawona?

  • Ekitundu kimu kya kusatu eky’abaana abali wansi w’emyaka 5 balina obuzibu mu kukula.
  • Obulabe obw’amaanyi obw’okujjukira okubi okukola okulaba n’okuwulira bw’ogeraageranya n’abaana abaliisibwa obulungi.
  • Obulabe bwa waggulu obw’okufa ekiddukano n’obulwadde bw’okussa bw’ogeraageranya n’abaana abaliisibwa obulungi.
  • Obulamu obutono.
  • Emikisa mingi egy’okulwala omugejjo n’endwadde endala ezitawona ng’omuntu omukulu bw’ogeraageranya n’omwana eyali omulamu obulungi mu buto.
  • Endya embi ekosa bubi ebibala by’abantu, okusoma okutono n’obusobozi bw’okufuna ssente entono, ekivaako omuwendo n’amaanyi g’abakozi okukendeera.